تعلیل و انواع آن در آیات قرآن کریم: سوره های فاتحه و بقره

کلام خداوند که حق، نور، بیان، مبین، بینه و حکیم نامیده شده با حجت ها، منطق فصیح و دلالت های آشکار عقلی و حسی خود در غایت احکام، متضمن والاترین اسرار، معانی و معارف، و دارای درست ترین و گران بهاترین سخنان و اهدافی است که دین برای تحقیق مصالح بندگان به دنبال تحقق آن اهداف است. اگر نگاهی اجمالی به آیات قرآن بیفکنیم به موارد تعلیلی بسیاری برمی خوریم، و متوجه می شویم که خداوند برای همه ی اقوال و افعال خود اهدافی را بیان می کند و آن را از پی سبب خاصی می داند. به جز ظاهری ها و اشاعره که تعلیل در احکام و افعال خداوند را انکار کردند، دیگر فرق همانند امامیه، معتزلی ها، اهل سنت و ماتریدی ها قائل به تعلیل افعال و اقوال خداوند هستند. در این پایان نامه پس از بررسی آیات سوره های فاتحه و بقره، این نتیجه به دست آمد که علت به معنای سبب، تغییر دهنده یا مقصود است. و تعلیل در قرآن ممکن است بیان علت فاعلی (سبب) یا بیان علت غایی (مقصود) باشد. آن علتی که فعل به خاطر آن به وقوع می پیوندد، ممکن است سبب وقوع فعل، و ممکن است غایت و نتیجه ی آن باشد، و بر این اساس تعلیل ممکن است، تعلیل به غایت یا تعلیل به سبب باشد. مقصود ما از اصطلاح تعلیل در این پایان نامه بیان اسباب، علت ها، حکمت ها و اهدافی است که احکام، پندها، اخبار، انشا در آیات قرآن حکیم بر اساس آن اسباب و اهداف تعیین شده است. بیان علت با اسالیب لغوی خاصی انجام می گیرد که در این پایان نامه به بیان انواع اسالیب نحوی تعلیل وارده در قرآن پرداخته ام، که عبارت اند از: الف: تعلیل به وسیله ی حروف (لام، با، فا، إذ، أو، عن، فی، کی، من، إذن، إلی، کما، علی، حتی، لعل)؛ ب: تعلیل به وسیله ی اسماء (مصدر صریح و مصادر مووله)؛ ج: تعلیل به وسیله ی الفاظ صریح (علت، سبب، غرض، من أجل، لأجل) و الفاظی که در سیاق دلالت بر تعلیل می دهند (اسمای اشاره و مشارالیه و مشتقات)؛ د: تعلیل به وسیله ی جملات(جمله ی«إنَّ، اسم و خبرش»،جمله ی«طلب و جواب طلب»،جمله ی «شرط و جزا»، جمله ی «صله و موصول»، جمله ی «حالیه») که سیاق آیات دلالت بر تعلیلی بودن آن جملات دارد. از مجموع هفت آیه ی سوره ی فاتحه و 286 آیه ی سوره ی بقره، (به تشخیص نگارنده) خداوند در بیان خویش از 220 مورد تعلیل استفاده کرده است. و این بر این امر دلالت می کند که کتاب خداوند منبع بسیار بزرگی از تعلیلات است که در آن به بیان اسباب و اهداف کرده های کردگار و رخ دادهای گیتی پرداخته است.